Արամ Խաչատրյանը 20-րդ դարի դասական երաժշտության ամենանշանավոր կոմպոզիտորներից է, ում համբավը ճանաչվել է ամբողջ աշխարհում, և ում ստեղծագործությունները կատարել են շատ հայտնի նվագախմբեր: Չնայած այն իրողությանը, որ Ա. Խաչատրյանն իր կյանքի մեծ մասն ապրել և արարել է Հայաստանից դուրս` հայ կոմպոզիտորի երաժշտությունը ոչ միայն սնվել է հայրենի արմատներից, այլև ստեղծագործող ինքնությունը միշտ ապրել է հայկական երաժշտական և մշակութային ժառանգության ինքնատիպ ոգով:
Ա. Խաչատրյանը ծնվել է Վրաստանի մայրաքաղաք Թիֆլիսում (Թբիլիսի) 1903թ. հունիսի 6-ին՝ Եղիա և Ղումաշ Խաչատրյանների ընտանիքում: Կազմարար Եղիայի ընտանիքն ապրում էր հին Թիֆլիսի՝ Անդրկովկասի մշակութային կենտրոն համարվող թաղամասում: Մանուկ հասակում Խաչատրյանը սիրում էր այդ քաղաքում տարածված ժողովրդական պարերն ու երգերը: Բացի այդ, հայրն ու մայրը փոխանցել են նրան և իր երեք եղբայրներին ժողովրդական երաժշտության հանդեպ իրենց սերը: Մանկության տարիներին լսած հայկական երգերը Խաչատրյանի առջև բացահայտել են իր ժողովրդի ազգային ոգին, կյանքն ու մշակույթը:
Արամ Խաչատրյանը երաժշտությամբ սկսել է հետաքրքրվել Արգուտինսկայա-Դոլգորուկայա իշխանուհու գիշերօթիկ դպրոցում, իսկ այնուհետև, երբ մուտք է գործել կոմերցիոն դպրոց, դարձել է ուսանողական փողային նվագախմբի անդամ՝ նվագելով վալտորն: Սակայն մասնագիտական բարձրագույն կրթություն սկսել է ստանալ համեմատաբար ուշ տարիքում՝ տասնինը տարեկան հասակում, երբ, 1921 թվականին տեղափոխվելով Մոսկվա, ընդունվել է Գնեսինների երաժշտականուսումնարան և հաջորդ տարի սկսել է թավջութակ նվագել սովորել: 1925 թվականին Խաչատրյանը իր ուսուցչի՝ կոմպոզիտոր Միխայիլ Գնեսինի խորհրդով ընդունվում է կոմպոզիտորական բաժին: Հեղինակում է մի շարք գործիքային ստեղծագործություններ՝ «Պար ջութակի և դաշնամուրի համար» (1926), «Պոեմ դաշնամուրի համար» (1927), «Երգ-պոեմ ջութակի և դաշնամուրի համար» (1929) և այլն, որոնք արդեն իսկ կրում էին խաչատրյանական երաժշտարվեստի անշփոթելի շունչը: Ընդամենը մեկ տարվա ընթացքում դրանք հրապարակվում և կատարվում են համերգային հարթակներում: Այդ տարիներին Խաչատրյանը ակտիվորեն մասնակցում է Մոսկվայի Հայկական մշակույթի տան աշխատանքներին:
1929 թվականին Գնեսինների դպրոցն ավարտելուց հետո Խաչատրյանը ընդունվում է Մոսկվայի կոնսերվատորիա, որտեղ նա ռուս ականավոր կոմպոզիտոր Մյասկովսկու ղեկավարությամբ սովորում է կոմպոզիտորական գործ: Խաչատրյանի` Մյասկովսկու խմբում գրած ստեղծագործություններից են Սոնատ ջութակի և դաշնամուրի համար, Տրիո դաշնամուրի, ջութակի և կլարնետի համար, Պարային սյուիտ, Տոկատա դաշնամուրի համար և այլ գործեր:
1934 թվականին՝ կոմպոզիտորական վերջին կուրսում, Խաչատրյանը որպես ավարտական աշխատանք գրում է իր Առաջին սիմֆոնիան, որը կատարում է Մոսկվայի ֆիլհարմոնիկ նվագախումբը՝ Օյգեն Սենկարի ղեկավարությամբ: Երաժշտական քննադատները գնահատեցին ստեղծագործությունը՝ որակելով այն երիտասարդ կոմպոզիտորի կարևոր նվաճում:
Մեկ այլ կարևոր իրադարձություն տեղի ունեցավ Խաչատրյանի կյանքում կոնսերվատորիան ավարտելուց առաջ: Մյասկովսկու խմբում նա ծանոթացավ տաղանդավոր երիտասարդ դաշնակահար և կոմպոզիտոր Նինա Մակարովայի հետ, և շուտով երիտասարդներն ամուսնացան: Նրանց որդին՝ Կարենը, ծնվեց 1940 թվականին։ Նա արվեստաբան-քննադատ է, այժմ ապրում է Մոսկվայում:
Ինստիտուտն ավարտելուց հետո Խաչատրյանը ընդունվում է ասպիրանտուրա Մյասկովսկու ղեկավարությամբ և գրում է իր դաշնամուրային կոնցերտը` նվիրված տաղանդավոր դաշնակահար Լև Օբորինին: Դաշնամուրի և նվագախմբի համար այս կոնցերտը համաշխարհային հռչակ բերեց Խաչատրյանին: 1940 թվականին նա գրում է կոնցերտ ջութակի և նվագախմբի համար և արժանանում պետական մրցանակի: 1941 թվականին նա գրում է երաժշտություն Լերմոնտովի «Դիմակահանդես» դրամայի համար:
1941-1945 թվականներին՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում, Խաչատրյանը գրում է մի քանի պատերազմական երգեր, «Գայանե» բալետը (1939 թ. գրած իր առաջին՝ «Երջանկություն» բալետի վերանայված տարբերակը), որի պրեմիերան կայացավ Կիրովի անվ. օպերայի և բալետի անվան թատրոնում 1942 թվականին, և Երկրորդ սիմֆոնիան (1943թ.): Բալետի և սիմֆոնիայի համար Խաչատրյանը պարգևատրվել է պետական մրցանակներով: 1944-ին Խաչատրյանը գրում է Խորհրդային Հայաստանի պետական օրհներգը:
Հետպատերազմյան առաջին տարիները հեշտ չտրվեցին. համատարած ծանր խնդիրներ էին, որոնցից անմասն չմնաց նաև Ա. Խաչատրյանը. 1948- թվականի փետրվարին կոմպոզիտորը շատ տհաճ օրեր ապրեց. ԽՄԿԿ Կենտկոմի հրամանագրով Խաչատրյանը, Շոստակովիչը, Պրոկոֆևը և խորհրդային այլ հայտնի կոմպոզիտորներ մեղադրվեցին «հակաժողովրդական ֆորմալիստական միտումների հետևելու» մեջ: Տարիներ անց Կենտրոնական կոմիտեն ընդունեց, որ անարդար է վարվել, սակայն դա չմեղմեց այն հիասթափությունը, որն ապրեց Խաչատրյանը։ Միայն տևական ժամանահատվածից հետո նա վերսկսեց իր ստեղծագործական գործունեությունը: 1956 թվականի դեկտեմբերի 27-ին Կիրովի անվ. օպերայի և բալետի թատրոնում կայացավ Խաչատրյանի «Սպարտակ» բալետի պրեմիերան: Դա իսկական հաղթանակ էր և կոմպոզիտորի ինքնատիպ տաղանդի ևս մեկ ապացույց: «Գայանե» բալետին զուգահեռ` «Սպարտակ»-ը բեմադրվել է աշխարհի շատ երկրներում և մշտապես ընդգրկվել է Մոսկվայի Մեծ թատրոնի խաղացանկում: 1959 թվականին «Սպարտակ» բալետի համար Խաչատրյանն արժանանում է Լենինի անվան մրցանակի:
Խաչատրյանը թողել է հարուստ երաժշտական ժառանգություն, որն ընդգրկում է գրեթե բոլոր ժանրերը՝ 3 սիմֆոնիա, 3 համերգ, 3 համերգ-ռապսոդիա, բալետներ, հսկայական թվով այլ նվագախմբային ստեղծագործություններ, ստեղծագործություններ մենակատարների, երգչախմբի և սիմֆոնիկ նվագախմբի համար, պիեսներ դաշնամուրի և ջութակի համար, երգեր: Թատերական պիեսների և 17 ֆիլմերի համար հեղինակած երաժշտական նվագակցությունները պատկանում են Ա. Խաչատրյանի՝ ամբողջ աշխարհում ամենասիրված աշխատանքներին:
Խաչատրյանը որպես կոմպոզիտոր և դիրիժոր ճանաչում է ստացել աշխարհի ավելի քան 50 երկրներում: Նա եղել է Հռոմի Սանտա Սեսիլիա երաժշտականակադեմիայի, Գերմանիայի և Հունաստանի արվեստի ակադեմիաների վաստակավոր պրոֆեսոր, պարգևատրվել է շքանշաններով և պատվոգրերով Ֆրանսիայում, Եգիպտոսում, Ռումինիայում, Բուլղարիայում, Իրանում և այլ երկրներում: Նրա ստեղծագործությունները կատարել են ականանվոր երաժիշտներ ամբողջ աշխարհից՝ դաշնակահարներ (Լ. Օբորին, Յ. Ֆլիեր, Վ. Կապել, Ն. Պետրով, Ա. Ռուբինշտեյն, Մ. Լիմպանի, Բ. Բերեզովսկի և այլք), թավջութակահարներ (Մ. Ռոստրոպովիչ, Ս. Կնուշևիցկի, Ա. Օդնոպոսով, Ն. Շախովսկայա), ջութակահարներ (Ի. Պերլման, Վ. Պիկայզեն, Դ. Օյստրախ, Լ. Կոգան, Մ. Էլման և այլք), դիրիժորներ (Ա. Գաուկ, Հ. ֆոն Կարայան, Զ. Մեհտա, Գ. Գորգեսկու, Է. Օրմանդի, Լ. Ստոկովսկի, Գ. Ռոժդեստվենսկի և ուրիշներ):
Արամ Խաչատրյանը մահացել է 1978 թվականի մայիսի 1-ին: Ամփոփված է Երևանում` Կոմիտասի անվան պանթեոնում, հայ մեծերի կողքին:
ԿԱՐԴԱԼ ԱՎԵԼԻՆ
Հայաստանի պետական սիմֆոնիկ նվագախումբը, որն ի սկզբանե դասական երաժշտության սիրահարների և ջատագովների մի խումբ էր կազմում, հիմնադրվել է 2005թ. նվագախմբի ներկայիս գեղարվեստական ղեկավար և գլխավոր դիրիժոր Սերգեյ Սմբատյանի կողմից։ Նվագախումբն իր գոյության առաջին իսկ պահից տուն է դարձել վառ և եռանդուն երաժիշտների համար, որոնց միավորում է դասական երաժշտության միջոցով Հայաստանում մշակութային աշխարհայացքը ընդլայնելու և մարդկային հոգևոր բնույթը կատարելագործելու ընդհանուր տեսլականը: